Gelir-Gider Farklarının Dağıtımına İlişkin Muhasebe Kayıtları
Kooperatifler kar amacı gütmezler. Ama buna rağmen faaliyetleri sonucunda şirketler gibi kar ya da zarar edebilirler. Kooperatiflerde gelir gider arasındaki farka kar, gelir gider arasındaki olumsuz farka zarar denilmektedir. Ancak kooperatiflerde Tek Düzen Hesap Planını uygulamak zorundadırlar. Tek Düzen Hesap Planında kooperatiflerdeki kullanıldığı şekliyle olumlu fark ya da olumsuz fark isimlerinde hesap olmadığından muhasebe uygulamalarında kar ya da zarar adıyla kayıt yapılacaktır.
Kooperatifler kurumlar vergisi mükellefidir. Ancak kanunda yazılan bazı koşulların gerçekleşmesi halinde kurumlar vergisi mükellefi olmamaktadırlar (Kurumlar Vergisi md 7/16). Kooperatifin Kurumlar Vergisi mükellefi olmaması için öngörülen koşullar şunlardır;
• Sermaye üzerinden kazanç dağıtmaması,
• Yönetim kurulu başkan ve üyelerine kazanç üzerinden pay verilmemesi,
• Yedek akçelerin ortaklara dağıtılmaması,
• Sadece ortaklarla iş yapılması,
• Üst kuruluşa (birliğe) üye olunması.
Ayrıca kooperatifler Katma değer Vergisi mükellefidirler. Muhtasar beyanname de verirler.
Ana sözleşmede aksine hüküm bulunmadığı takdirde ortaklarla yapılan işlemlerden bir yıllık faaliyet sonunda elde edilen hâsılanın tamamı gelir-gider farkı olarak kooperatifin yedek akçelerine eklenir (KK md 38/1). Ancak gelir gider farkının ortaklar arasında paylaştırılması öngörülmüş olabilir. Bu paylaştırma ortakların yaptıkları işlemler oranın- da yapılır.
Diğer yandan gelir-gider farkının en az % 50’si ortaklara dağıtıldıktan sonra, ortakların sermaye paylarına genel kurul kararı ile Devlet Tahvillerine verilen en yüksek faiz haddini geçmemek üzere faiz ödenebileceği ana sözleşme ile hükme bağlanabilir.
Bir yıllık faaliyet neticeleri menfi olduğu takdirde açık, yedek akçelerden ve bunların yeterli gelmemesi halinde ek ödemelerle veya ortak sermaye paylarıyla karşılanır. Menfi neticeler ortadan kaldırılmadıkça gelir-gider farkı ve faiz dağıtımı yapılamaz.
Kardan (gelir- gider farkı) yapılacak kesintiler şöyle sıralanabilir;
Yasal olarak gelir gider farkından ilk önce yedek akçe (%10) ayrılır. Eğer üst kuruluşa üye olunmuşsa üst kuruluş fonu olarak % 1 ayrılır.
Yasal kesintilerin yapılması zorunludur. Kesintiler yapıldıktan sonra kalan kısım ortaklara dağıtılır. Bu işleme risturn denir. Ayrıca istenirse ortak ve personele yardım fonu ile yardım ve geliştirme fonunda da kesinti yapılabilir. Olumlu gelir-gider farkından yedekler ve diğer fonların düşülmesinden sonra kalan miktardan ortakların kooperatifle yaptıkları işlemlerle oranlı olarak aldıkları paya “risturn” denir.
Risturn oranı şöyle bulunur;
Risturn Oranı = Dağıtılacak Olumlu Gelir–Gider Farkı / Ortaklarla Yapılan Toplam İşlem Tutarı
Kooperatiflerde dönem sonunda bütün gelir ve gider hesapları 690 Dönem Karı veya Zararı hesabına devredilir.
60 Brüt Satışlar, 64 Diğer Faaliyetlerden Olağan Gelir ve Karlar, 67 Olağandışı Gelir ve Karlar Grubunda yer alan gelir hesapları bu hesabın alacağına aktarılır.
61 Satış İndirimleri, 62 Satışların Maliyeti, 63 Faaliyet Giderleri, 65 Diğer Olağan Faaliyetlerden Gider ve Zararlar, 66 Finansman Giderleri ve 68 Olağan dışı gider ve zararlar grubunda yer alan gider hesapları bu hesabın borcuna aktarılır. Bütün gelirler ve kar bu hesabın alacağına aşağıdaki gibi kaydedilir.
Gider ve zararlar hesaplarının (satılan malların maliyeti dahil) 690 dönem karı veya zararı hesabına devri şu şekilde yapılır.
Hesap toplayıcı bir hesaptır (daha önceleri uygulanan kar-zarar cetveline benzer) ve hesabın görüntüsü aşağıdaki gibi olur.
Kooperatifin ortak dışı işlemler mevcut vergi yasalarına göre kurumlar vergisine tabidir. Bu durumda ortak dışı işlemlerden elde edilen kar üzerinden kurumlar vergisi hesaplanarak kayıtlara alınır. Bu durumda aşağıdaki kayıtlar yapılır.
Yeni yılın başında ise aşağıdaki kayıt yapılır.
Örnek: Yıldız Tüketim Kooperatifinin dönem sonu gelir gider hesaplarının kalanları
aşağıdaki gibidir. Buna göre kooperatifin gelir gider farkı aşağıdaki gibi olur.
Öncelikle maliyet hesaplarındaki tutarların gelir tablosuna aktarılması gerekecektir.
Daha sonra bütün gelir ve giderler 690 Dönem Karı ve Zararı Hesabına aşağıdaki gibi
devredilir.
Büyük defter hesabında da görüldüğü gibi kooperatifin dönem gelir ile dönem giderlerinin karşılaştırılması sonucunda T25.000 olumlu dönem gelir gider farkı yani karı çıkmaktadır.
Kooperatifin kurumlar vergisi mükellefidir ve dönem karı üzerinden kurumlar vergisi hesaplaması gerekir.
Kurumlar Vergisi = Dönem Karı X Kurumlar Vergisi Oranı
= 25.000 X % 20
= T5.000
Yeni yılın başında ise aşağıdaki kayıt yapılır.
Kooperatif genel kurulu mayıs ayında toplanarak olumlu gelir gider farkını dağıtmaya karar vermiştir. Olumlu gelir gider farkı üzerinde %10 yasal yedek, %1 kooperatifçiliği geliştirme fonu ve %15’de olağan üstü yedek ayrılacaktır.
Kalan olumlu gelir gider farkı T14.800 ise ortaklara risturn olarak dağıtılmaya karar
verilmiştir.
Risturn Oranı = Dağıtılacak Olumlu Gelir – Gider Farkı/ Ortaklarla Yapılan Toplam İşlem Tutarı
= 14.800/ 22.000
= 0.677272
Aşağıda kooperatifin ortaklarla işlem tutarı ve risturn tutarı ortak başına ayrı ayrı verilmiştir.
Yukarıdaki işlemler sonunda olumlu gelir gider farkı dağıtım kaydı aşağıdaki gibidir.
Ortaklara ödeme yapıldığında şu kayıt yapılır.
